منبع: پایگاه حوزه
سوال
مفهوم نفس در قرآن چیست؟
پاسخ
معانی نفس از دیدگاه قرآن :
تفحص و بررسی درقرآن، بیانگر این حقیقت است که کلمهنفسدرآیات زیادی(حدود 346 مورد) به صورتهایمختلف مفرد و جمع و...بکار برده شده،ودرمعانی بسیاری که درذیل می آید، بکار رفته است:
1- نفس به معنای جان یا حیات حیوانی :
وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهًِ...[1]«برای نفس چیزی نیست مگر آن که بمیرد به اذن پروردگار»
... کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ...[2]«هر نفسی مرگ را خواهد چشید».
در این دو آیه، نفس مرادف با جان است.
2 - نفس به معنای روان یا نفس انسانی:«... وَ ذَکِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ، یادآوری کن که نفس آنچه کسب کند بدان گرفتار می‌شود»[3]
یعنی نفس در این معنا، ماهیتخویش را با آنچه که به دستمیآورد، میسازد. در این مورد نفس همان مجموعه حالات روحی استکه خاصیت ادراکی، انفعالی، و افعالی دارد و بر مبنای این سه خصوصیت خود را میسازد و شخصیت خود را شکل میدهد.
… أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی اللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ.[4]«در روز قیامتخداوند به کفار اخطار میکند خارج کنید نفسهایخود را از بدنهایتان یعنی بمیرید درحالی که جزا داده میشوید به عذاب خوارکنندهای».
3 - نفس به معنای شخصیت شکل گرفته و متعادل:
لایُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ.[5]«خدا هر کسی را به اندازه توانائیاش تکلیف میدهد».
در این مرتبه نفسی مطرح است که خود را به مرتبهای از تکامل رسانده است.
4 - نفس به معنای وجدان نفسانی با خود آگاهی:
کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ.[6]«هر نفسی و جانی در عالم رنج و سختی مرگ را میچشد و در سیر زندگی با خوبی و بدی آزمایش می‌شود و به سوی ما باز گشت میکند».
عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ.[7]«هر نفسی میداند آنچه را که از پیش فرستاده شده است و آنچه را که از پس میآید».
در این دو آیه نیز نفس به معنای جان آمده و هم به معنای عامل وجدان و شعور که در نتیجه منش انسانی را بیان میکند.
5 - اصل ثابت انسانی و خودآگاهی:
وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها× فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها[8]. «قسم به نفس و آن که او را متعادل و متکامل آفرید و در او بدکاری و پرهیزکاری الهام کرد».
این آیه ناظر به روان انسان است که میتواند در مسیر ظهور و فعلیت فطرت حرکت کرده، الهام بگیرد و متکامل شود و یا به بدکاری روی آورد خلاصه این که حالت اکتسابی جذب خیر و یا شر را دارد.
6 - نفس به معنای نفس حیوانی یا نفس تعالی نیافته:
وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ َلأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبّی إِنَّ رَبّی غَفُورٌ رَحیمٌ.[9]«نفس خودم را تبرئه نمیکنم که نفس امر کننده به بدی است مگر این کهخدا بر من رحمت آورد به درستی که پروردگار من آمرزنده و مهربان است».
یعنی حضرت یوسف چنین با خدای خود تکلم میکند که من خودستائی نکرده، نفس خویش را از عیب و تقصیر مبرا نمیدانم زیرا نفس اماره، انسان را به کارهای زشت وا میدارد جز آن که خدای
بر او رحمت آورد.
7 - نفس به معنای مضاف الیه یا معنای خودش:
یعنی خود انسان و غیر آن اراده شده است. و از این معنا برای تاکید استفاده می‌شود، این معنای تاکیدی درباره همه موجودات حتی خداوند بکار میرود از قبیل آیات زیر:
قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ قُلْ لِلّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیْبَ فیهِ الَّذینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا یُؤْمِنُون.[10]
«خداوند رحمت را بر خودش واجب کرده است».
(یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ)[11]«خداوند خودش شما را از انجام گناهان برحذر میدارد».
8 - نفس به معنایشخصانسانی که مرکب از جسم و روح است:
هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ...[12]«آن خدائی که آفریده است، شما را از یک نفس »و مراد از نفس در این آیه، شخص است یعنی حضرت آدم.
...أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی اْلأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا...[13]«کسی که بکشد یک فردی را بدون جرم، کانه تمام مردم روی زمین را کشته».
یَوْمَتَأْتی کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها...[14]«به یاد آورید روزی را که هر کس (در فکر خویشتن است و تنها)به دفاع از خود برمیخیزد».
مرحوم علامه طباطبائی در تفسیرالمیزان، ج14 در سوره انبیاء،آیه 35 ذیل آیه(کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ) در توضیح لفظ «نفس» سه معنا در قرآن ذکر میکند و چنین مینویسد:
معنای اول: به معنای تاکید
لفظ «النفس»، علی ما یعطیه التامل فی موارد استعماله، اصل معناه هو ما اضیف الیه نفس الشی معناه الشی نفس الانسان معناه الانسان و نفس الحجر معناه هو الحجر...» «یکی از معانی لفظ نفس با تامل در موارد استعمالش در قرآن همان معنای مضاف الیه است پس نفس الشی یعنی خود شی و نفس الانسان یعنی خود انسان و ذات او و نفس الحجر یعنی معنای حجر که همان سنگ است بنابراین معنا، نفس در معنای تاکیدی بکار رفته همانطور که علماء علم ادب میگویند:
زید خود زید نزد من آمد و به این معنا نفس بر هر شیای استعمال می‌شود حتی در مورد خود خداوند چنانکه خداوند در قرآن فرموده است: «خداوند بر خودش واجب کرده است».[15]
معنای دوم: به معنای شخصانسان
استعمال نفس در شخص انسان و آن موجودی است مرکب از روح و بدن و هر دو در اینجا مجموعا به معنای شخص انسان بکار رفته مثل آیه مبارکه (خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها).[16]
(مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی اْلأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا) .[17]«به همین جهت بر بنیاسرائیل مقرر داشتیم که هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گوئی همه انسانها را کشته است».
جالب این است که هر دو معنا در یک آیه نیز جمع شده است:
مثل آیه (کُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها) .[18]«به یاد آورید روزی را که هر کس (در فکر خویشتن است و تنها) به دفاع از خود برمیخیزد».
نفس اول در معنای روح انسانی; نفس دوم به معنای تاکیدی بکار رفته است.
معنای سوم: به معنای روح انسانی
مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر المیزان ج14، ص 312 سوره انبیاءچنین مینویسد:
«ثم استعملوه فی الروح الانسانی لما ان الحیاه و العلم و القدره التی بها قوام الانسان قائمه بها و منه قوله تعالی(أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُون)ِ 0[19]
«مفسران کلمه نفس را در روح انسانی بکار بردهاند. به جهت این که حیات و علم و قدرت و قوام انسان به آنها است مثل این آیهمبارکه: «روز قیامت خطاب به انسانها می‌شود که اگر قدرت دارید روح خود را از بدنتان خارج کنید، امروز جزا داده میشوید عذاب خوارکنندهای».
بدیهی است که معنای دوم و سوم از معانی نفس در نباتات و سایر حیوانات اطلاق نمیگردد. مگر به حسب اصطلاح علمی پس گفته نمیشوداین گیاه و این حیوان، نفس است. آری چهبسا بر خون(دم) نفسگفته می‌شود. به جهت این که حیات و هستی در یک حیوان منوط به وجود خون است همانطور که در مورد حیوانات «نفس سائله» اطلاق میگردد.
و هم چنین از دیدگاه اهل لغت، نفس به معنای دوم و سوم در فرشته و جن استعمال نمیگردد گرچه آنان نیز دارای حیات هستند ودر قرآن نیز چنین استعمالی واقع نشده است گرچه در قرآن درآیات زیادی وارد است که طائفه جن مثل انسان دارای تکلیف هستندو موت داشته و حشر و نشری دارند (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ اْلإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ) «ما طائفه جن و انسانها را نیافریدیم مگر برای اینکه عبادت خدا کنند».[20]
اما کلمه موت به معنای فقدان حیات و هستی و آثار آن دو ازشعور و اراده از موجودی که از شان آن این است که حیات و هستیو اراده را داشته باشد، نفس متصف به آن می‌شود چنانکه در سورهبقره آیه 28 (کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتًا فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمیتُکُمْ: «یعنی چگونه بهخداوند کافر میشوید؟! درحالی که شما مردگان(اجسام بیروحی)بودید و او شما را زنده کرد سپس شما را میمیراند» .
و نیز در مورد بتها وارد است (أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ).[21]«آنهامردگانی هستند که هرگز استعداد حیات ندارند».
تذکر این نکته در اینجا ضروری است که موت به معنائی که گفتهشد، معنائی است که تنها انسان مرکب از روح و بدن به آن متصفمیگردد پس انسان متصف میگردد به این که انسان، فاقد وجودمیگردد بعد از آن که آن را داشته است و اما کلمه روح در قرآن در هیچ آیهای وارد نشده است که متصف به موت و مرگ گردد همان طوری که در مورد فرشته نیز وارد نگردیده است و اما اینکهقول خداوند در قرآن (کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ وَجْهَهَُ)[22].و قوله تعالی: (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی اْلأَرْضِ)[23].
به این معنا است که هلاک غیر از مرگ و موت است گرچه باهم در یک موردی منطبق میگردند.
از مطالب بالا روشن گردید که مراد از نفس در آیه مبارکه (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتَ) تنها انسان است نه به معنای روح انسانی زیرا نسبت موت به روح در کلام خداوند وارد نشده است پس شامل فرشته و جن و سایر حیوانات نمیگردد گرچه برخی از آنها مثل جن و حیوان متصف به موت و مرگ میگردند، دلیل این اختصاص به انسان قرینهای است که قبل از آیه(کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ) یعنی(وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ)[24]و نیز قرینهای است که بعد از آن آیه و در ذیلآن ذکر شده است (نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً).
پس کلام برخی از مفسرین به این که مراد از نفس در آیه مذکور روح است، صحیح به نظر نمیرسد گرچه برخی از مفسرین ادعای عمومیت آیه را بر هر صاحب هستی از انسان و فرشته و جن و سایر حیوانات حتی نبات نمودهاند و لکن حق این است که قبلا گفته شد.[25]
نظر امام فخر رازی در معنای نفس از دیدگاه قرآن و بطلان آن
امام فخر رازی در تفسیر کبیرش در ذیل آیه مبارکه (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ) چنین ذکر کرده است:
اولا ادعا میکند که آیه (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ) عمومیت داشته،شامل همه موجودات دارای نفس میشوند بعد از این مطلب چنینمینویسد:
«ان الایة مخصصة فان له تعالی نفسا کما قال حکایة عن عیسی و نعلم ما فی نفسی و لا اعلم ما فی نفسک». «آیه مذکور عام بوده و تخصیص خورده است برای این که خداوند نیز دارای نفس است چنانکه در قرآن از قول حضرت عیسی(ع) نسبت به خداوند چنین حکایت شده است که ای خداوند تو میدانی آنچه را که در نفس من است و من نمیدانم آنچه را که در نفس تو است».
پس خداوند نیز دارای نفس است با این که موت درباره خداوند محال است و همچنین جمادات دارای نفس اند و موت ندارند».
سپس چنین اضافه میکند:
«و العام المخصص حجة فیبقی معمولا به علی ظاهره فیما عدا ما اخرج منه و ذلک تبطل قول الفلاسفة فی الارواح البشریة و العقول المفارقه و النفوس الفلکیه انها لا تموت».
«آیه عام تخصیص خورده، حجت است پس به ظاهر آن عمل می‌شود جزدر موردی که از آن استثناء شده است و این آیه قول فلاسفه را در اثبات این که ارواح بشری و عقول مفارق و نفوس فرشتگان موجواتی هستند که مرگ ندارند، باطل و مردود میداند».
علامه بعد از نقل این کلام از امام فخر رازی سه اشکال بر اینگفته او ذکر میکند:
اولا: این که مراد از «نفس» در آیه بالا به معنای اول که شامل همه موجودات باشد، نیست. مگر این که به صورت اضافه در کلام آورده شده باشد، اما در این آیه (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ) از اضافه قطع شده پس این معنای اول در این آیه قطعا مراد نیست پس تنها یکی از دو معنای دوم و سوم ممکن است مراد باشد و چنانکه گفته شد، معنای سوم نیز قطعا در این آیه مراد نیست پس باقی میماند معنای دوم.
و ثانیا: نفی موت از جمادات با آیه (وَ کُنْتُمْ أَمْواتًا فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمیتُکُمْ) و آیه (أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ) . و غیر این دو از آیات منافات دارد چنانکه توضیح آن روشن است.
و ثالثا: قول فخر رازی که عمومیت آیه قول فلاسفه را در ارواح بشری و عقول مفارق و نفوس فلکی باطل میکند، صحیح نیست. زیرا همه اینها مسائل عقلی هستند که از طریق برهان ثابت شدهاند. و برهان حجت بوده، مفید یقین است و اما آنچه از قرآن استنباط میگردد، از قبیل ظهورات بوده قابل توجیه هستند و ظهور، حجتظنی است و چگونه تصور میگردد که علم با ظن بخلاف جمع شود و اگراین مسائل واقعا اثبات شده و دارای برهان قطعی نباشد، پس دراین صورت به ظن به خلاف اصولا نیازی نیست .[26]
با توجه به معانی ذکر شده از قرآن، میتوان نتیجه گرفت که نفس انسانی از سوئی با فطرت و ذات خویش در ارتباط است و از سوی دیگر، با طبیعت پیرامون خود با محیط و مکتسبات آن و بدینترتیب نفس شکل میگیرد .[27]
به برخی از این معانی بالا که ذکر شد، در کتاب «رساله نفسیه»تالیف فضل الله بن حامد الحسینی از علماء قرن نهم(921قمری) درصفحه 12 اجمالا اشاره شده است.
«بیان اختلاف مذاهب و معانی که در باب معرفت نفس گفتهاند و ذکر الفاظ مختلفه که بر حقیقت او اطلاق میکنند، اول آن است کهنفس گویند و حقیقت میخواهند چنانکه گویند فلان شی بنفس خود قائم است و نفس گویند و روح را اراده کنند و دل را مراد میدارند. و باشد که نفس گویند و ذات و وجه مراد باشد این جمله به یکدیگر نزدیکتر است.
حال نفس و روح و قلب و دل نیز (در قرآن) همچنین است و اختلاف رهروان حق از این جهت است که چون در نگرند در مقام مشاهده گاه باشد که نفس خود را تاریک بیند و گاه باشد که پرتو زند چنانکه دیده بیننده طاقت آن را ندارد که در او نگرد و گاه باشد که دیده از بیننده برباید چون تعدد صفات باطن معلوم شد بدانکه کثرت این نامها از کثرت صفات باطن پیدا شود».
ماخذ: با اندکی تصرف، درسهایی از مکتب اسلام- سال 78- شماره 8، معانینفسدرعلمالنفس از دیدگاهقرآن،حسین حقانی زنجانی
[1]-سوره آل عمران، آیه 145.
[4]- سوره انعام، آیه 3 9.
[10]- سوره انعام، آیه 12.
[11]-سورهآل عمران، آیه 28.
[25]- تفسیر المیزان، ج14، سوره انبیاء، آیات 7 و 21، ص313.
[26]- تفسیر المیزان، ج14، ص313 و 314.
[27]-- علم النفس از دیدگاه دانشمندان اسلامی و تطبیق آن باروانشناسان جدید نوشته دکتر حسن احدی مشکوة السادات بنی جمالی،تاریخ چاپ 1361ش ناشر: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
.jpg "همه چیز راجع به اختلال پوست مرغی")
.jpg "همه چیز راجع به اختلال پوست مرغی")
.jpg "همه چیز راجع به اختلال پوست مرغی")
.jpg "از علت تا درمان خانگی زگیل کف پا")
.jpg "از علت تا درمان خانگی زگیل کف پا")
.jpg "از علت تا درمان خانگی زگیل کف پا")
.jpg "مجتهد جنگلی یا میرزا کوچک خان")
